آرامش زندگي در سايه توكل
توکل و اعتماد به خدا در امور زندگي ويژگي‌اي سودمند و اثربخش در مقابله با مشکلات، مقاومت در برابر يأس و نوميدي و مهار اضطراب و افسردگي است؛ که جايگاه بزرگي در دين دارد و يکي از بزرگ‌ترين لوازم ايمان به‌شمار مي‌آيد.
توكل در لغت به معني واگذار كردن امري به شخص معتمد است، از اين جهت كه واگذار كننده خود را در انجام آن كار عاجز و ناتوان مي‌ببيند. (راغب‌اصفهاني، مفردات: 531)
به تعبيري ديگر توکل يعني فرد با درك ضعف و ناداري خويش، به يك كاردان لايق اعتماد ورزد و امر خود را به او بسپارد.
نگارنده قاموس قرآن، درباره معناي توکل به نکته جالبي اشاره مي‌کند؛ او مي‌نويسد: هر کاري که به‌وجود مي‌آيد و هر بهره‌اي که از چيزي عايد مي‌شود، مشروط به شرايط بي‌شمار و خارج از حصر است، حتي بدون اغراق، تهيه يک لقمه نان بستگي به تمام اجزاي اين جهان دارد. تنظيم اين همه شرايط و مقدمات، از عهده بشر خارج است و اگر خداوند آن شرايط و اسباب را فراهم نياورد، هيچ نفعي عايد ما نخواهد شد و هيچ مقدمه‌اي به نتيجه نخواهد رسيد. پس خدا واقعا بر هر چيز وکيل است، و همه کس و همه چيز را کارساز و مدبر، خداست. توکل به اين معنا نيست که از کار و تلاش بازمانيم، بلکه بايد پيوسته تلاش کنيم و در عين حال از خداوند بخواهيم که کارسازي کند و شرايط و اسباب را موافق مرام و مصلحت ما فراهم آورد. (قريشي، قاموس قرآن: 40)
توکل يعني انسان هميشه به آن چه مقتضاي حق است، عمل کند، و در اين راه به خدا اعتماد کند، چون خداوند حامي و پشتيبان کساني است که حامي و پشتيبان حق هستند. توکل تضمين الهي است براي کسي که هميشه حامي و پشتيبان حق است.
جايگاه توکل
توكل، منزل و مقامى است كه سالك طريق حق براى رسيدن به يقين و بار يافتن به پيشگاه محبوب حقيقي بايد آن را بپيمايد. بزرگان عرفان، توكل را نشأت گرفته از ايمان مىدانند و معتقدند شخص متوكل با پيمودن مقام توكل مىتواند به منزل «يقين» راه يابد و نهايتا از مقام «يقين» بگذرد و به مقام «توحيد» نايل شود.
علامه ابن قيم گفته است: توکل نيمي از دين و انابت نيم ديگر آن است. کمک خواستن از خدا و عبادت در دين بسيار مهم است؛ توکل کمک خواستن، و انابـت هـمـان عـبـادت اسـت. (مدارج‌السالکين: 2/113)
منزل توکل، گسترده ترين و جامع ترين منازل و پيوسته آباد و پرتردد است. به خاطر گستردگي متعلقات توکل و فراواني نيازهاي عالميان، ناگزير بايد توکل داشته باشيم. وقتي کاري براي بندگان راستين خدا پيش بيايد با بازگشت و توکل بر او، خود را به خداوند متعال مي سپارند؛ در نتيجه خداوند سختي‌ها و دشواري‌ها را ساده و خواسته هاي بنده را برايش محقق ميسازد و اين درحالي است كه شخص متوكل با اطمينان خاطر به هر چه خداوند برايش مقدر كرده، خشنود است.
انسان مسلمان نه تنها توکل بر خدا را در تمام کارها و امور بر خود واجب ميداند، بلکه آن را فريضه اي ديني ميشمارد که نه تنها امور دنيوي را شامل مي‌شود، بلكه در امور ديني و عبادات نيز توکل لازم است.
فضليت توکل در آيات قرآن
واژه توکل در قرآن کريم با صيغه هاي مفرد، جمع، ماضي، مضارع و امر، چهل و دو بار و همه به معناي تکيه و اعتماد به خدا و تفويض امور به او آمده است. از اين ريشه، واژه «تکلان» در حديث نيز آمده است: «و هذا الجهدُ وعليک التکلان»؛ اين تلاش ما بود و بر تو توکل ميکنيم [سنن‌ترمذي: 3419]. همچنين: «الله المستعان، اللهم صبراً وعلي الله التکلان»؛ خداست ياري گر، خدايا شکيبايي به ما ارزاني دار و بر تو توکل ميکنيم [مسنداحمد: 19146. صحيح‌بخاري: 3693].
از جمله آيه هايي که بر فضليت و مقام والاي توکل دلالت دارد، اين فرموده الهي است: «ولئِن سألْتهم من خلق السماواتِ والْأرْض ليقولن الله قل أفرأيتم ما تدعون مِن دونِ اللهِ إنْ أرادني الله بِضر هل هن كاشِفات ضرهِ أو أرادني برحمه هل هن ممْسكات رحمتهِ قل حسبي الله عليه يتوكل المتوكِلون»؛ و اگر از آنان بپرسي آسمان‌ها و زمين را چه كسي آفريده است؟ به يقين گويند: خدا. بگو: بنگريد آن چه را كه به جاي خداوند مي‌پرستيدـ اگر خدا در [حق] من زياني بخواهدـ آيا آن ها (بتان) خواهند توانست زيان او را دفع كنند؟ يا [اگر] درباره من بخشايشي بخواهد، آيا آن ها خواهند توانست رحمتش را بازدارند؟ بگو: خدا مرا بس است. توكل كنندگان [تنها] بر او توكل مي‌كنند [زمر: 38].
خداوند در آيات بسيار ديگري نيز به توکل سفارش و تشويق کرده است، از جمله:
ـ «وعلى اللهِ فليتوكّلِ المؤمنون»؛ و مومنان بايد تنها بر خدا توكل كنند [آل‌عمران: 122].
ـ «فتوكّل على اللهِ إنّك على الحق المبين»؛ پس بر خداوند توكل كن؛ بي‌گمان تو بر [آيين] حق [و] روشن هستي [نمل: 79].
ـ «فاعبده وتوكّل عليه»؛ پس او را بپرست و بر او تكيه كن [هود: 123].
ـ «وتوكّل على الحيّ الّذِي لايموت وسبّح بحمده وكفى به بذنوبِ عباده خبيراً»؛ و بر زنده‌اي كه نمي‌ميرد، توكل كن، و با ستايشش [او را] به پاكي ياد كن و او به گناهان بندگانش [به‌عنوان] آگاه بس است [فرقان: 58].
ـ «فبما رحمة مِن اللهِ لنت لهم ولو كنت فظّاً غليظ القلبِ لانفضّوا من حولِك فاعف عنهم واستغفِر لهم وشاوِرهم فِي الأمر فإذا عزمت فتوكّل على اللهِ إن الله يحب المتوكّلِين»؛ پس به [لطف] رحمتي از [سوي] خدا با آنان نرم خو شدي و اگر درشت خوي سخت دل بودي، به يقين از پيرامونت پراكنده مي شدند. پس از آنان درگذر و برايشان آمرزش بخواه و در [اين] كار با آنان مشورت كن و آن گاه كه قصد [قطعي انجام كاري را] كردي، بر خداوند توكل كن، كه خداوند توكل كنندگان را دوست مي دارد [آل‌عمران: 159].
مشورت در آيه فوق در راستاي تامين سبب ها شمرده شده است؛ نظرها و پيشنهادها سبب هايي هستند که انسان را در رسيدن به نظر درست و تصميم صحيح ياري ميدهند، اما نبايد فراموش کرد که انسان در اين هنگام هر چند بزرگ ترين مشاوران را در اختيار داشته باشد، از توکل بر خدا بي نياز نيست. اشتباه برخي ها در همين جاست که گمان مي کنند با برخورداري از مشاوران و استفاده از راهنمايي هاي آن ها نيازي به توکل نيست، چون بزرگ ترين و داناترين کارشناسان و مشاوران را دارند. بايد گفت: اينان هر چند ممکن است به يک مورد درست اشاره کنند، اما در معرض انحراف و اتخاذ تصميم هاي نادرست هستند و چه بسا در اجرا مشكلاتي پيش بيايد؛ بنابراين حتي در تصميم گيري و مشورت نيز بايد به خداي قادر و داناي کل توکل کرد.
همچنين توکل وسيله‌اي براي رسيدن به دوستي خدا و صفتي است که مومنان را از ديگران متمايز مي سازد؛ به‌علاوه توکل شرط ايمان نيز هست، با توجه به آيه «وعلى اللهِ فتوكلوا إن كنتم مؤمنين»؛ اگر مومن هستيد، [بايد كه] بر خدا توكل كنيد [مائده:23].
فضيلت توکل در احاديث نبوي
از ابوهريره رضي الله عنه روايت شده است که رسول الله صلي الله عليه و سلم فرمود: «يدخل الجنّه أقوام أفئدتهم مثل أفئده الطير»؛ اقوام و گروه‌هايي داخل بهشت ميشوند كه دل هايشان مانند دل هاي پرندگان است (يعني متوکل هستند يا دل‌هايشان نازک و اثرپذير است).
عمر فاروق رضي الله عنه روايت مي‌کند که من از پيامبر خدا صلي الله عليه و سلم شنيدم که مي گفت: «لو أنّكم تتوكّلون على اللهِ حق توكّلِهِ لرزقكم كما يرزق الطّير، تغدو خِماصاً وتروح بطاناً»؛ اگر شما آن گونه که حق توکل است بر خدا توکل کنيد، حتما به شما مانند پرندگان روزي مي دهد؛ آن ها صبح گرسنه از لانه بيرون مي آيند و شب سير برمي گردند [سنن‌ترمذي:2345]. در اين حديث، آن حضرت دو ويژگي را براي کساني که بر خدا توکل ميکنند، ذکر کرده است:
1. خارج شدن از خانه و تلاش براي پيدا کردن روزي
2. با وجود حرکت و تلاش، تکيه و توکل بر مسبب الاسباب.
امام مسلم روايت کرده است که هرگاه انسان مومن از خانه بيرون شود و «بسم‌الله توکّلت علي‌الله، لاحول و لا قوه إلا بالله العلي العظيم» بگويد، فرشتهاي از جانب خداوند به او ميگويد: کفايت شدي، هدايت شدي، از بلا دور ماندي و از هر گونه بدي و شر نجات يافتي [صحيح مسلم: 220].
از ابوبکر صديق رضي الله عنه روايت شده است که گفت: نظرت إلى أقدام المشرِكِين و نحن في الغارِ و هم على رؤوسِنا فقلت: يا رسول‌الله! لو أنّ أحدهم نظر تحت قدميهِ لأبصرنا. فقال: «ما ظنّك يا أبابكر بإثنينِ الله ثالِثهما»؛ [در سفر هجرت] آن هنگام که با رسول خدا صلي الله عليه و سلم در غار بوديم، [مشرکان در پي يافتن ما تا دهانه غار آمدند و چنان به ما نزديک شدند که] بالاي سر ما قرار گرفتند و من پاهايشان را ميديدم؛ در چنين وضعيتي به رسول‌خدا گفتم: اگر يکي از مشرکان زير پاي خود را نگاه کند، ما را مي‌بيند. پيامبرخدا [با اطمينان خاطر] گفت: اي ابوبکر! گمان تو نسبت به دو نفري که سومين آن ها خداوندست چيست (يعني وقتي خدا همراه ماست و ما به او توکل داريم و خود را به او سپردهايم، مطمئن باش که هيچ گزندي به ما نميرسد ولو اينکه خطر تا بالاي سر ما آمده باشد) [متفق عليه].
منابع:
1. ابن‌قيم‌الجوزيه، شمس‌الدين ابوعبدالله محمّد؛ مدارج السالکين؛ الطبعه الأولي، بيروت: دارالکتب العربيه، 1990م.
2.بخاري، محمّد بن اسماعيل؛ صحيح بخاري؛ بيروت: دارالقلم، 1407ق.
3. راغب‌اصفهاني، ابوالقاسم حسين‌بن علي؛ مفردات الفاظ القرآن؛ الطبعه الأولي، دمشق: دارالقلم، 1412ق.
4. قريشي، علي‌اکبر؛ قاموس قرآن؛ چاپ سوم، تهران: دارالکتب الإسلاميه، 1361ش.
نظرات شما عزیزان:
برچسب‌ها: خداوند توکل
آمار
وب سایت: